مؤمن باید بى اعتناى به دنیا باشد، چرا که اگر دنیا در اختیار انسان قرار گرفت، نعمت خداست و وسیله آزمایش انسان است و اگر از او باز گرفته شد، آزمایش دیگرى براى او پیش آمده و بلایى است که باید بر آن صبر کرد. البته صبر و بردبارى بر فقر، به این معنا نیست که انسان براى رفع فقر تلاش نکند، بلکه بدین معناست که تا فقر برطرف نشده بر آن شکوه و بى تابى نکند.
در شرح فرازهاى اول حدیث گفته شد: خداوند براساس حکمت و مصلحت، تقدیراتى را بر بندگان خود قرار داده است و آن تقدیرات، با انتخاب و اختیار افراد منافات ندارد؛ یعنى چنان نیست که افراد مجبور باشند و اختیار از آنها سلب گردد. شرایطى فراهم مى آید که به هر کس قسمى و سهمى از نعمتها تعلق مى گیرد و خدا هر چه را براى هر کس صلاح بداند، دراختیارش مى گذارد و شکى نیست که همه اینها وسیله آزمایش انسان است.
مؤمن، به اینکه مصلحت و خیر او در چیزى است که خدا بر او مقدر ساخته اطمینان دارد: اگر همه دنیا را دراختیار او بگذارد، براى او خیر است و اگر او را به گرفتارى و شکنجه و ظلم ستمگران مبتلا کند؛ آنچنان به خدا حسن ظن دارد که آن را خیر مى بیند و احساس مى کند گرفتاریها و بلاها موجب نابود گشتن گناهان و بالا رفتن درجات او مى گردد. برخلاف تصور انسان کوته نظر. اگر خدا کسى را به فقر مبتلا مى کند، با او دشمنى ندارد و یا اگر ثروت انبوهى دراختیار کسى مى گذارد، از روى علاقه به او نیست.
انسان جاهلى که از معارف دینى و تعالیم انبیا بى بهره است، وقتى به فقر مبتلا مى گردد، مى گوید خدا مرا تحقیر کرده است و من نزد خدا بهایى نداشتم که نگون بختم کرد.
«وَ اَمّا اِذا مَاابْتَلاهُ فَقَدَرَ عَلَیْهِ رِزَقَهُ فَیَقُولُ رَبّى اَهانَنِ»(فجر/16.)
و چون (خداوند) براى آزمودن، او را تنگ روزى و فقیر کرد، گوید خدا مرا خوار گردانید.
در مقابل خدا مى فرماید:
«فَاَمّا الاِْنْسانُ اِذا مَا ابْتَلاهُ رَبُّهُ فَاَکْرَمَهُ وَنَعَّمهُ فَیَقُولُ رَبّى اَکْرَمَنِ»(فجر/15.)
و اما انسان، چون خدا او را به رنج و غمى گرفتار سازد، سپس به کرم خود او را نعمتى جهت آزمایش و امتحان بخشد، گوید؛ خدا مرا عزیز و گرامى داشته است.
قرآن علاوه براینکه فقر و دارایى را وسیله آزمایش معرفى مى کند، آنها را فرایند و برخاسته از علل و عواملى مى داند. چه بسا کسانى که به فقر مبتلا مى شوند، فقر آنها بازتاب و مکافات اعمال زشت آنهاست و جزاى دنیایى رفتار آنهاست که به فقرا رحم نمى کردند و به دنبال انباشت ثروت بودند و به ثروت خود مى بالیدند.
هر رخدادى روى حساب و حکمت و مصلحت است؛ چنان نیست که از اختیار خدا خارج باشد، یا خدا غافل گردد و در آن حال اوضاع به هم خورد و ناگاه آتش فشانى از کوهى فواره کشد و شهرى را نابود سازد! یا باران فراوانى ببارد و بر اثر سیل، خانه هاى مردم نابود گردد (و اینها در حال غفلت خداوند رُخ دهد)! مؤمن مى داند خداوند بر هر کارى قادر است و چیزى از دایره اراده، علم و اذن او خارج نیست و تدبیر موجودات جهان، از کوچک و بزرگ، در دست اوست:
«یُدَّبِرُ الاَْمْرَ مِنَ السَّماءِ اِلَى الاَْرْضِ ثُمَّ یَعْرُجُ اِلَیْهِ ...»(1)
اوامر عالم را از آسمان تا زمین تدبیر مى کند.
پس همه رخدادهاى خوشایند و ناخوشایند روى حساب است، ولى ما به آن آگاهى نداریم و نباید هم بدان آگاه شویم، چون آنچه رخ مى دهد براى آزمایش ماست و اگر به علّت آن پى ببریم، آزمایش نتیجه اى نمى بخشد. آزمایش افراد ضعیف باید با ابهام توأم باشد. ممکن است افراد قوى، از قبل مورد و مواد امتحان و آزمون را بدانند، ولى به حال آنها تفاوت نمى کند، چون آنها از پس امتحان برمى آیند و نیز اگر از قبل بدانند چه مصیبتهایى بر آنها پیش مى آید، ضررى به حال آنها نمى بخشد.
خداوند به انبیا و اولیاى خود علومى تعلیم داده است که براساس آن، از قبل مى دانند، چه رخدادهایى براى آنها و یا دیگران رُخ خواهد داد و این آگاهى بدانها زیان نمى رساند؛ البته آنها آنچه را مى دانند براى دیگران بازگو نمى کنند، ممکن است یک هزارم آن را براى برخى از اصحابشان بگویند، با توجه به اینکه گفتن آن مطالب برخلاف حکمت و مصلحت نیست و آگاهى به آنها، به مخاطبان زیان نمى رساند.
به عنوان مثال؛ وقتى استادى مى خواهد از شاگردان خود امتحان بگیرد، شاگردى که در درس هایش موفق است و به خوبى همه مطالب را مى داند؛ دانستن یا ندانستن سؤالات امتحانى براى او یکسان است. انبیا و اولیاى الهى چنانند که از قبل مى دانند آزمون و امتحانشان چیست و در عمل، این آگاهى تفاوتى به حال آنها نمى بخشد، چون آنها به آنچه وظیفه است و رضاى خدا در آن است عمل مى کنند؛ 1- سجده/5
اما دیگران چنین نیستند: اگر از قبل مورد و مواد آزمون و امتحانشان را بدانند، تنها به آن مى پردازند و از مسائل دیگر چشم مى پوشند، بدین جهت مصلحت در این است که امتحان عموم مردم با ابهام توأم باشد.
گرچه ما نمى دانیم، چرا خداوند براى برخى فقر و براى برخى غنا و دارایى را مقدر ساخته، براى برخى بیمارى و گرفتارى هایى را پیش مى آورد ـ و هنوز یکى را پشت سرنگذاشته دیگرى رخ مى دهد ـ و براى دیگرى رفاه و آسایش را؛ ولى بالاجمال مى دانیم نه آن کس که در این دنیا، نعمت بیشترى بدو مى دهند محبوب تر است و نه اینکه هر کس به گرفتارى، فقر و ناراحتى ها مبتلا مى گردد، نزد خدا قرب و منزلتى ندارد و خدا به او اعتنا نمى کند؛ بلکه برعکس هر که را خدا بیشتر دوست بدارد، بیشتر به بلا گرفتارش مى کند. در روایتى از على(علیه السلام) وارد شده:
«اَلْبَلاءُ لِلظّالِمْ اَدبٌ وَلِلْمُؤْمِنِ اِمْتِحانٌ وَلِلاَْنبیاءِ دَرَجَّةٌ وَلِلاُْولیاءِ کَرامَةٌ»(1)
بلا و گرفتارى فرجام و مجازات ظالم است و امتحان براى مؤمن و براى انبیا رتبه و مقام است و براى اولیا کرامت است.
و نیز شاعر مى گوید: هر که در این بزم مقرب تر است *** جام بلا بیشترش مى دهند
پس ملاک عزیز بودن و یا ذلیل بودن نزد خدا، دارا بودن و نادارى نیست، بلکه ملاک عزیز بودن این است که انسان به وظیفه اش عمل کند: اگر پول دار است، در رابطه با مالش به وظیفه اش عمل کند و اگر تهى دست است، وظیفه اش در تحمل و صبر و شکرگزارى است.
خداوند متعال مى فرماید: «ما اَصابَ مِنْ مُّصیبَة فِى الاَْرْضِ وَلا فِى اَنْفُسِکُمْ اِلاّ فِى کِتاب مِنْ قَبْلِ اَنْ نَّبْرَأَها اِنَّ ذلِکَ عَلَى اللّهِ یَسیرٌ»(2)
1- بحارالأنوار، ج 67 (باب 12)، ص 235.
2- حدید/22.
هر رنج و مصیبتى که در زمین (از قحطى و آفت و فقر و ستم) یا از نفس خویش به شما رسد، همه در کتاب (لوح محفوظ) پیش از آنکه در دنیا ایجاد کنیم ثبت است و این کار بر خدا آسان است.
تمام حوادث در «لوح محفوظ» خداوند ثبت گردیده و براساس نظم و تدبیر عالمانه و حکیمانه الهى رُخ مى دهد. بدیهى است براى خداوند کار دشوارى نیست که از هزاران سال قبل، حوادث را تنظیم و تدبیر کند؛ گذشته از آن براساس آنچه از معارف دینى دریافته ایم، زمان در حیطه فعل، اراده و علم الهى مطرح نیست و در محدوده وجود او زمان را راهى نمى باشد (زمان در گستره حرکت موجودات مادى و براى تعیین مقدار حرکت آنها کاربرد دارد و در محدوده وجود مجردات، زمان مطرح نمى گردد).
براى خداوند دیروز و امروز و فردا یکسان است، فرقى نمى کند امرى را از پیش مقدر سازد یا در هنگام خودش تقدیر کند. این ما هستیم که نمى توانیم برنامه یقینى و قطعى براى آینده خود ترسیم کنیم، مطمئن نیستیم که فردا چه مى شود و نیز نمى دانیم، تا فردا زنده ایم یا نه، یا سالم مى مانیم تا بتوانیم به برنامه خود عمل کنیم یا نه و نیز نمى دانیم شرایط کارى که مى خواهیم انجام دهیم فراهم مى گردد یا نه. ولى براى خداوند متعال هیچ کارى دشوار نیست و همه عالم هستى براى او حضور دارد. تمام موجودات و حوادث جهان آفرینش، از میلیون ها سال قبل تا میلیون ها سال بعد همه یکسان در نزد خدا حاضرند.
با توجه به مطالب فوق، وقتى نعمتى به انسان مى رسد، نباید به خود مغرور شود، چرا که همه چیز روى حساب و برنامه دقیقى تنظیم شده و براى آزمایش انسان است و نیز اگر گرفتارى و مصیبتى بر او پیش مى آید، نباید بى تابى کند چرا که آنچه رخ داده به مصلحت اوست.
خداوند مى خواهد انسان به کمال معنوى و روحى برسد و از علایم این کمال و نیز انسان کامل این است که در برابر بود و نبود نعمتها حساس نیست. البته کار آسانى نیست که داشتن و از دست دادن نعمت براى انسان یکسان باشد؛ ولى حداقل سعى کنیم در ابراز و اظهار حالت درونى خود افراط نکنیم. فکر نمى کنم اگر تمام دنیا را دراختیار ما بگذارند، با وقتى که همه دنیا را از ما بگیرند یکسان باشد و تفاوتى در حال ما ایجاد نکند: ما اگر مقدار اندکى از مالمان از دست برود حواسمان پرت مى شود و حال خود را نمى فهمیم، چه رسد که یکباره هستى مان نابود گردد. لااقل سعى کنیم زیاد ناراحت نشویم و مصیبتها را تحمل کنیم و خود را نبازیم.
ما هر چه به دریافت این روحیه نزدیک شویم که در برابر گرفتارى ها بردبار باشیم و در برابر نعمتها مغرورنگردیم، نزد خدا مقربتر و عزیزتر نیز مى گردیم و روحمان کمال بیشترى مى یابد و اگر چنین نباشیم، در واقع به نعمتهاى دنیا پایبندیم و بنده آن هستیم و تعلقمان به امور زود گذر و فانى دنیاست و این دلیل ضعف ماست.
خدا مى خواهد ما را کامل گرداند و از وابستگى به امور پست دنیا نجات دهد، تا وارسته شویم و از جمله راههاى این وارستگى، این است که توجه داشته باشیم که گرفتارى هاى دنیا، همه براساس حساب و قضا و قدر الهى است و چیزى بى دلیل و بى حساب رخ نمى دهد.
